Curator's Tip: H Γοργοεπήκοος (Άγιος Ελευθέριος)

Κάθε εβδομάδα οι επιμελητές μας ξεχωρίζουν ένα αντικείμενο από τις συλλογές του Μουσείου και σας το περιγράφουν

γράφει ο Δρ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος, Επιμελητής του Μουσείου της Πολεως των Αθηνών - Ιδρύματος Βούρου-Ευταξία

Achille Louis Théodore, Vicomte Du Moncel (ζωγράφος) (1821-1884), Adolphe Jean-Baptiste Bayot (χαράκτης) (αν. 1810-1866), Παναγία Γοργοεπήκοος (Άγιος Ελευθέριος). Λιθογραφία επιχρωματισμένη, 34 x 51 εκ. 

Τίτλος πρωτοτύπου: Ancienne église Métropolitaine. Προέρχεται από την έκδοση: Theodore du Moncel, Athènes monumentale et pittoresque. Collection composée de quatorze planches lithographiées d'un panorama de la ville et d'un texte explicatif avec gravures sur bois, Paris 1846

Αρ. ευρ.: mve 743

Ο μικρός μεσοβυζαντινός ναός της Παναγίας Γοργοεπηκόου (τέλη 12ου αι.) ανήκει στον τύπο του ημισύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Εκτός από την ποιότητα της όλης κατασκευής, ξεχωρίζει και για το γεγονός ότι το σύνολο της επιφάνειας των εξωτερικών του τοίχων επενδύθηκε με περισσότερα από 90 γλυπτά της αρχαιότητας, των παλαιοχριστιανικών και των πρωτο-και μεσοβυζαντινών χρόνων. Η επιλογή και ο τρόπος της τοποθέτησης αυτών των γλυπτών (σε θέσεις αντίστοιχες με την αρχική τους χρήση και με αισθητικά κριτήρια και όχι απλώς ως έτοιμο οικοδομικό υλικό όπως συνηθίζεται σε άλλα βυζαντινά κτήρια) οδήγησε στη σύνδεσή του από το βυζαντινολόγο Μανόλη Χατζηδάκη με το λόγιο μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη (1182-1204). Στο σχέδιο του Du Moncel αποτυπώνεται και ένα στοιχείο της ιστορίας του ναού που δεν υπάρχει πλέον: το μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο στα Δ., πάνω από την είσοδο, το οποίο κατεδαφίστηκε το 1836.

Στα μέσα του 18ου αι. η έδρα της Μητροπόλεως Αθηνών μεταφέρθηκε στα κτήρια που περιέβαλλαν τότε το μικρό ναό, ο οποίος δεν ήταν πλέον ενοριακός, αλλά χρησιμοποιείτο αποκλειστικώς από τον εκάστοτε προκαθήμενο της Μητροπόλεως. Στη θέση τους (αλλά σε πλήρη αντίθεση με το πνεύμα και την κλίμακα του διασωθέντος βυζαντινού μνημείου) ανεγέρθηκε το 1842-1862 ο νέος, κλασσικίζων μητροπολιτικός ναός της πρωτεύουσας. Μετά την έξωση του Όθωνος (1862) η Γοργοεπήκοος μετονομάστηκε σε Άγιο Ελευθέριο, σε ανάμνηση της απελευθέρωσης των Ελλήνων από την "τυραννία" του πρώτου τους βασιλέως.

Ο αρχιτέκτων, ζωγράφος, χαράκτης Théodore Du Moncel απεικόνισε σειρά ελληνικών μνημείων με απόλυτη ακρίβεια, την οποία του επέτρεπαν όχι μόνο οι αρχιτεκτονικές του γνώσεις, αλλά και η άμεση επαφή που απέκτησε με τα ίδια τα οικοδομήματα, κατά το ταξίδι του στη Μεσόγειο (Τεργέστη, Βενετία, Δαλματία, Αθήνα και Αττική, Αργολιδοκορινθία, Δυτικά παράλια Μικράς Ασίας, Κωνσταντινούπολη, Μάλτα, Νότια Ιταλία) την περίοδο 1843-1846. Τόσο τα πρωτότυπα έργα, τα οποία εξετέθησαν αμέσως μετά την επιστροφή του στο Παρίσι, όσο και οι λιθογραφίες που προέκυψαν από αυτά, έτυχαν γενικής αποδοχής. Εξ άλλου, τα κείμενα που συνόδευαν τις εκδόσεις των χαρακτικών του αποκαλύπτουν έναν οξύ παρατηρητή των ανθρώπων με τους οποίους ήλθε σε επαφή και έναν βαθύ γνώστη του χώρου, συνιστώντας –σε συνδυασμό με τα σχέδια– μια πολύτιμη πηγή για τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

z  Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηνών. Τουρκοκρατία. Περίοδος Πρώτη, 1458-1687, τ. Β', Αθήναι χ.χ., 275-77

z  Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, (3) Αθήνα 2005, 151, 214

z  Σόλων Π. Κυδωνιάτης, Αθήναι. Παρελθόν και μέλλον, τ. Α', Αθήναι χ.χ., 84-85

z  Τα ελληνικά σχέδια του Théodore Du Moncel [Κατάλογος έκθεσης στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών], Αθήνα 2005